Statystyki są nieubłagane. Każdego roku w Polsce mniej więcej podobna liczba dzieci i młodzieży (w 2008 roku 302, w 2009 roku 293) w wieku 10-19 lat skutecznie popełnia samobójstwa. Samobójstwa rzadko występują nagle. Pojawiają się, jako rezultat dłuższego procesu. Im dłuższy czas działania czynników ryzyka, tym większe zagrożenie. Młody człowiek w bardzo trudnej sytuacji doświadcza silnych emocji, jak lęk, gniew, żal, wstyd i upokorzenie, poczucie winy i smutek, które po pewnym czasie doprowadzają do stanu permanentnego przeciążenia emocjonalnego i depresji. Przy braku wsparcia i pomocy może uznać swoją sytuację za beznadziejną i zacząć poszukiwać drogi ucieczki od cierpień.
W wielu przypadkach dorośli znajdujący się w bezpośredniej bliskości dziecka mogą zapobiec takim zdarzeniom, ponieważ zanim do nich dojdzie muszą nastąpić następujące etapy:
- Młody człowiek postrzega odebranie sobie życia, jako cel działania;
- Pojawiają się myśli samobójcze, wizualizacje, marzenia;
- Tendencje - młody człowiek poszukuje w dostępnych zasobach (najczęściej w internecie) informacji o sposobach popełnienia samobójstwa; często gromadzi różne przedmioty i środki mogące mu do tego służyć;
- Decyzja samobójcza – pogodzenie się z podjętym postanowieniem, wybór sposobu popełnienia samobójstwa;
- Zamach samobójczy.
W związku z tym dorośli mogą podjąć interwencję na bardzo wczesnym etapie, diagnozując czynniki ryzyka i starając się im przeciwdziałać w trakcie wystąpienia kryzysu bezpośrednio przed zdarzeniem i w trakcie ujawniania się tendencji oraz w trakcie zdarzenia lub bezpośrednio po nim.
Czynniki ryzyka
Spośród wszystkich czynników mających znaczenie przy podejmowaniu decyzji o odebraniu sobie życia, w relacjach niedoszłych samobójców pojawia się najczęściej sześć motywów:
- Sytuacja rodzinna – rozwód rodziców, przemoc fizyczna i psychiczna (nie tylko wobec dziecka), nadużywanie środków zmieniających świadomość (również alkoholu) przez rodziców, brak akceptacji dziecka przez rodziców, przesadnie surowy model wychowawczy, itp.
- Problemy szkolne – zarówno te związane bezpośrednio z nauką, jak również z relacjami dziecka z rówieśnikami.
- Zawód miłosny.
- Tragedie osobiste dziecka i jego otoczenia – choroba psychiczna (również w rodzinie) zaburzenia osobowości, choroba przewlekła, śmierć bliskiej osoby, złe warunki socjalno-bytowe.
- Kryzysy związane z procesem dojrzewania.
- Uzależnienie od substancji zmieniających świadomość.
Dorosły, który uczestniczy w życiu dziecka (nauczyciel, wychowawca, opiekun, członek rodziny, specjalista), ma możliwość zaobserwowania trudności w wyżej wymienionych obszarach. Od niego tylko zależy, czy podejmie działania zmierzające do przywrócenia równowagi młodego człowieka.
Czynniki świadczące o tym, że dziecko może podjąć próbę samobójczą
Osoby rozważające możliwość popełnienia samobójstwa rzadko komunikują wprost, że taką ewentualność biorą pod uwagę. Jednak większość z nich komunikuje to światu w inny sposób. Często są to delikatne wskazówki, aluzje, zmiany w sposobie codziennego funkcjonowania. Nasza wrażliwość na odbieranie tego typu subtelnych sygnałów może wpłynąć na zaniechanie próby samobójczej. Nigdy nie należy lekceważyć żadnych sygnałów, świadczących o chęci popełnienia samobójstwa. Nawet jeśli groźby takie wydają się jedynie próbą zwrócenia na siebie uwagi, lepiej na nie reagować, niż później żałować, że nie udało nam się zapobiec tragedii.
SYGNAŁY ZAGROŻENIA:
Wczesne sygnały ostrzegawcze:
- Wycofywanie się z kontaktów z rodziną i przyjaciółmi, odwracanie się od nich;
- Zainteresowanie lub wręcz zaabsorbowanie śmiercią;
- Wyraźne zmiany osobowości i poważne zmiany nastroju;
- Trudności z koncentracją;
- Trudności w szkole; obniżenie jakości pracy i ocen;
- Zmiana dotychczasowych zwyczajów dotyczących jedzenia i snu (utrata apetytu lub objadanie się, bezsenność lub nadmierna senność);
- Utrata zainteresowania rozrywkami;
- Częste uskarżanie się na fizyczne dolegliwości, przeważnie powiązane z emocjami, jak bóle głowy, bóle żołądka lub uczucie zmęczenia;
- Nieustanne znudzenie;
- Utrata zainteresowań dla rzeczy i spraw, o które dotychczas młody człowiek się troszczył (np. zaniechanie dbałości o wygląd).
Sygnały alarmujące– wysokiego zagrożenia:
- Rozmawianie o samobójstwie lub o jego planowaniu;
- Wzrost impulsywności: nagłe impulsywne działania, jak akty agresji i przemocy, zachowania buntownicze lub ucieczkowe (wynikające z ogromnego napięcia emocjonalnego);
- Nagłe ekscesy alkoholowe lub narkotykowe (będące próbą „znieczulenia się" w cierpieniu lub formą „wołania o pomoc");
- Odrzucanie pomocy; poczucie, że udzielenie pomocy jest już niemożliwe;
- Oskarżanie się „ Jestem złym człowiekiem " lub poczucie „zepsucia (gnicia) w środku";
- Wypowiadanie komunikatów na temat beznadziejności życia, braku wyjścia, własnej bezwartościowości;
- Odrzucanie otrzymywanych pochwał lub nagród;
- Rzucanie co jakiś czas komunikatów typu: „ Niedługo przestanę być dla ciebie problemem", „To nie ma znaczenia", „To już na nic się niezda" lub „Już się nie zobaczymy";
- Nagłe przejście z depresji do stanu pogody i zadowolenia. Zwykle oznacza to, że uczeń, po okresie walki wewnętrznej, podjął już decyzję o ucieczce od problemów i zakończeniu swego życia;
- Rozdawanie kolegom swoich ulubionych przedmiotów; oddawanie domowych zwierzaków w dobre ręce;
- Sporządzanie testamentu;
- Wypowiadanie komunikatów takich jak: „Jestem niczym", „Nie warto się mną zajmować", „Chciałbym umrzeć", "Zamierzam się zabić", „Nie powinnam się urodzić".
- Tworzenie wierszy i opowiadań z motywem śmierci, ujawniających brak poczucia sensu życia, czasem lęk; Tworzenie obrazów i plakatów przedstawiających krzyże, cmentarze, topielców, muchę zaplątaną w pajęczą sieć. W pracach plastycznych zauważalna jest uboga, „depresyjna", paleta barw: czerń, różne odcienie szarości, granat, czasem brąz.
- Ciągłe słuchanie mrocznej muzyki, utworów młodo zmarłych piosenkarzy, palenie zniczy cmentarnych w pokoju przed ich portretami.
Jeżeli w ciągu ostatnich kilku tygodni lub dłużej nauczyciele, rodzice, czy koledzy, zaobserwowali u dziecka, co najmniej cztery z wymienionych wyżej sygnałów/ objawów, należy podjąć natychmiastowe działania, rodzice powinni udać się z dzieckiem na badanie psychologiczne i psychiatryczne.
Czynniki chroniące młodzież przed samobójstwem:
Do głównych czynników, które chronią przed zachowaniami samobójczymi, należą:
• wzorce rodzinne:
- dobre relacje z członkami rodziny,
- wsparcie ze strony rodziny;
• styl poznawczy i osobowość:
- dobrze rozwinięte umiejętności społeczne,
- wiara w siebie, dobre mniemanie o swojej sytuacji i osiągnięciach,
- poszukiwanie pomocy, kiedy zaczynają się trudności, np. w nauce szkolnej,
- poszukiwanie porady innych, kiedy trzeba dokonać jakiegoś ważnego wyboru,
- otwartość na doświadczenia innych ludzi i ich sposoby rozwiązywania problemów,
- otwartość na nową wiedzę;
• czynniki kulturowe i socjodemograficzne:
- integracja społeczna, np. poprzez uczestniczenie w zajęciach sportowych, spotkaniach organizacji kościelnych, klubów i w innych formach działalności,
- dobre relacje z kolegami w szkole,
- dobre relacje z nauczycielami i innymi dorosłymi, wsparcie ze strony odpowiednich osób.
Kluczem do przeciwdziałania próbom samobójczym wśród młodzieży jest trójkąt: rodzina – kadra szkoły – rówieśnicy. Jeśli młody człowiek będzie miał zaufanie do opiekunów, przyjdzie do nich z prośbą o pomoc w momencie kryzysu. Jeśli nie zostanie zlekceważony – nauczy się korzystać efektywnie z tego źródła wsparcia. Pozytywne doświadczenia zwiększają szanse młodych ludzi na większą wiarę i pewność siebie. Nie należy wywierać na dzieci i młodych ludzi ciągłego nacisku, że muszą mieć coraz większe osiągnięcia, na coraz wyższym poziomie. Dzieci powinny być nie tylko akceptowane, ale także kochane — takie, jakie są. Muszą mieć poczucie, że są kimś specjalnym tylko dlatego, że istnieją.