Profilaktyka uzależnień wśród dzieci i młodzieży jest działaniem tak samo ważnym, jak i trudnym. W dzisiejszym społeczeństwie, niestety, co raz więcej dzieci i młodzieży wychowuje się bez należytej opieki rodziców (w sensie ilościowym i jakościowym). Niezaspokojenie potrzeby bliskości i wsparcia często powoduje poszukiwanie grupy rówieśniczej, które te potrzeby zaspokoi. To z kolei naraża młodego człowieka na wpływ rówieśników, który nie zawsze musi być pozytywny. Pojawia się tendencja do poszukiwania substytutów miłości i bliskości. Tworząc osobę z deficytem bliskości i trudnościami w rozpoznawaniu emocji i radzenia sobie ze stresem, tworzymy tak na prawdę osobę mające silne skłonności do uzależnień.
W związku z tymi należy mieć na uwadze, iż rozmowa z dzieckiem jest podstawą dobrych kontaktów. Pozwala ona poznać jego świat, oczekiwania, pragnienia a także problemy. Pomaga ona nie tylko wychowawcom zdiagnozować ewentualne przyczyny zachowań ucznia, ale także pomaga ona dziecku poddać refleksji swoje działania. Nie należy się bać rozmawiać z dzieckiem także na trudne tematy, jakimi są np. kwestie uzależnień czy substancji psychoaktywnych. Im więcej wiemy o narkotykach i uzależnieniu tym łatwiej przekonamy dziecko o ich szkodliwości i tym skuteczniejsze będą nasze działania profilaktyczne. Im mamy lepszy kontakt z dzieckiem, tym większy stanowimy dla niego autorytet i tym samym, łatwiej nam skorygować jego negatywne myślenie czy zachowanie. A zatem postawa i rzetelna wiedza nauczyciela mogą znacząco przyczynić się do rzeczywistych efektów profilaktyki uzależnień.
Kto zatem sięga po substancje psychoaktywne?
Uwarunkowania rodzinne to:
• brak zaspokojenia podstawowych potrzeb: miłości, bezpieczeństwa, akceptacji i zrozumienia),
• występowanie uzależnienia w rodzinie (rodzeństwo, rodzice, najbliższa rodzina),
• traumy, urazy, choroby somatyczne, choroby i zaburzenia psychiczne,
• patologie i zaburzenia życia rodzinnego (przemoc, alkoholizm, rozwody, przestępcze rodzinne środowisko, zaniedbania, porzucenia),
• zaburzenia procesu wychowania (brak wzorów pozytywnych, brak więzi z rodzicami, zaburzenia komunikacji rodzice - dziecko),
• brak lub wadliwe kompetencje wychowawcze rodziców (niewydolność wychowawcza),
Uwarunkowanie intrapersonalne to:
• niedojrzałość emocjonalna,
• niska samoocena,
• brak odporności na stres i problemy,
• zbyt mała wiedza dotycząca substancji psychoaktywnych, niewłaściwe
przekonania,
• niskie kompetencje interpersonalne.
Badania wykazały, iż uczniowie z niższymi ocenami, niższą samooceną i niższą odpornością na stres znacznie częściej sięgają po i używają narkotyków.
Zjawisko używania substancji psychoaktywnych (alkoholu, narkotyków i dopalaczy) jest alarmująco powszechne wśród młodzieży ponadgimnazjalnej, gimnazjalnej, a nawet wśród uczniów szkół podstawowych. Z tego tytułu konieczna jest regularna i wieloaspektowa profilaktyka uzależnień. Należy zapamiętać, iż do najważniejszych czynników ryzyka uzależnień należą: nadmierna nieśmiałość, wrażliwość, chroniczne napięcie i niepokój, niska samoocena, brak odporności na stres i problemy. Są to trudności powszechnie występujące wśród adolescentów, stąd właśnie ta grupa jest szczególnie podatna na uzależnienie lub eksperymentowanie z substancjami psychoaktywnymi.
Niezwykle istotne jest też zwracanie uwagi na środowisko rodzinne ucznia. Rodzinne czynniki ryzyka uzależnień to: brak wyraźnego i konsekwentnego systemu wychowawczego, niskie kompetencje rodziców w postępowaniu z dziećmi (brak reguł postępowania, niekonsekwencja), brak rygorów i kontroli lub bardzo surowa dyscyplina, nadopiekuńczość, wysoki poziom konfliktów w rodzinie, niskie wsparcie ze strony rodziców, brak lub osłabienie więzi emocjonalnej z rodziną, złe relacje pomiędzy rodzicami i dziećmi, zaburzenia w pełnieniu ról ojca i matki, nieobecność ojca w domu (także psychiczna), tolerancja rodziców wobec używania przez dzieci alkoholu lub innych substancji odurzających, nadużywanie alkoholu, papierosów, narkotyków przez rodziców, rozwód, separacja, utrata rodziców, eurosieroctwo, brak czytelnych granic i norm, przyzwolenie na uczestnictwo dziecka w sferach, do których nie jest ono przygotowane emocjonalnie.
W ostatnich latach na rynku pojawiły się nowe substancje psychoaktywne o zróżnicowanym i nieustannie zmieniającym się składzie chemicznym. Funkcjonowały pod nazwą „dopalacze”. Po zamknięciu stacjonarnych sklepów z „dopalaczami” pojawiły się nowe. Designer Drugs (DD), Research Chemicals (RC) – m.in. pod tymi nazwami kryją się obecnie sklepy internetowe, prowadzące sprzedaż tych substancji. Nowe narkotyki z założenia imitują te tradycyjne, powodując jednakże skutki znacznie bardziej niebezpieczne dla zdrowia.
Sklepy internetowe oferujące dopalacze pod przykrywką soli kąpielowych, pochłaniaczy wilgoci, produktów kolekcjonerskich, czy odczynników laboratoryjnych bez przeszkód wysyłają produkty zakupione za niezbyt wygórowane ceny do zainteresowanych osób, bez względu na ich wiek.
Dopalacze, z racji bycia mieszanką substancji syntetycznych i naturalnych są znacznie bardziej nieprzewidywalne w swoich skutkach a tym samym znacznie bardziej niebezpieczne dla zdrowia i życia nawet po jednorazowym zażyciu.
Jakiekolwiek podejrzenie obecności substancji psychoaktywnych lub ucznia będącego pod wpływem takich substancji musi spotkać się z interwencją ze strony pracowników szkoły.