Zapobieganie samobójstwom wśród dzieci i młodzieży

Statystyki są nieubłagane. Każdego roku w Polsce mniej więcej podobna liczba dzieci i młodzieży (w 2008 roku 302, w 2009 roku 293) w wieku 10-19 lat skutecznie popełnia samobójstwa.
Jednocześnie wielu badaczy zjawiska podkreśla, że liczby zamachów na życie w młodym wieku są zaniżone ze względu na złą ich kwalifikację (jako wypadek lub zgon niezamierzony).
Oczywiście znacznie więcej jest prób samobójczych popełnianych przez młodzież szkolną – Komenda Główna Policji szacuje ich liczbę na 4-5 tysięcy rocznie!
W wielu przypadkach dorośli znajdujący się w bezpośredniej bliskości ucznia mogą zapobiec takim zdarzeniom, ponieważ zanim do nich dojdzie muszą nastąpić następujące etapy:
1. Młody człowiek postrzega odebranie sobie życia jako cel działania;
2. Pojawiają się myśli samobójcze, wizualizacje, marzenia;
3. Tendencje - młody człowiek poszukuje w dostępnych zasobach (najczęściej w internecie) informacji o sposobach popełnienia samobójstwa; często gromadzi różne przedmioty i środki mogące mu do tego służyć;
4. Decyzja samobójcza – pogodzenie się z podjętym postanowieniem, wybór sposobu popełnienia samobójstwa;
5. Zamach samobójczy.

W związku z tym dorośli mogą podjąć interwencję na bardzo wczesnym etapie, diagnozując czynniki ryzyka i starając się im przeciwdziałać w trakcie wystąpienia kryzysu bezpośrednio przed zdarzeniem i w trakcie ujawniania się tendencji oraz w trakcie zdarzenia lub bezpośrednio po nim.

CZYNNIKI RYZYKA
Spośród wszystkich czynników mających znaczenie przy podejmowaniu decyzji o odebraniu sobie życia, w relacjach niedoszłych samobójców pojawia się najczęściej sześć motywów:
1. Sytuacja rodzinna – rozwód rodziców, przemoc fizyczna i psychiczna (nie tylko wobec dziecka), nadużywanie środków zmieniających świadomość (również alkoholu) przez rodziców, brak akceptacji dziecka przez rodziców, przesadnie surowy model wychowawczy, itp.
2. Problemy szkolne – zarówno te związane bezpośrednio z nauką, jak również z relacjami dziecka z rówieśnikami.
3. Zawód miłosny.
4. Tragedie osobiste dziecka i jego otoczenia – choroba psychiczna (również w rodzinie) zaburzenia osobowości, choroba przewlekła, śmierć bliskiej osoby, złe warunki socjalno-bytowe.
5. Kryzysy związane z procesem dojrzewania.
6. Uzależnienie od substancji zmieniających świadomość.

Dorosły, który uczestniczy w życiu dziecka (nauczyciel, wychowawca, opiekun, członek rodziny, specjalista), ma możliwość zaobserwowania trudności w wyżej wymienionych obszarach. Od niego tylko zależy, czy podejmie działania zmierzające do przywrócenia równowagi młodego człowieka.

Samobójstwa rzadko występują nagle. Pojawiają się jako rezultat dłuższego procesu, gdy stałej ekspozycji na poważne czynniki ryzyka nie równoważy wpływ istotnych czynników chroniących. Im dłuższy czas działania czynników ryzyka, tym większe zagrożenie. Młody człowiek w bardzo trudnej sytuacji doświadcza silnych emocji, jak lęk, gniew, żal, wstyd i upokorzenie, poczucie winy i smutek, które po pewnym czasie doprowadzają do stanu permanentnego przeciążenia emocjonalnego i depresji.
Przy braku wsparcia i pomocy może uznać swoją sytuację za beznadziejną i zacząć poszukiwać drogi ucieczki od cierpień, na której wyodrębniamy zwykle trzy etapy lub fazy:
1. Myśli samobójcze – rozważania, że dobrze byłoby nie żyć; wyobrażanie sobie własnego pogrzebu z płaczącymi i pełnymi poczucia winy rodzicami, nauczycielami i rówieśnikami; fantazje dotyczące wpływu tej śmierci na dalsze losy sprawców cierpień;
2. Zamiary (tendencje) samobójcze – podjęcie decyzji i poszukiwanie informacji o skutecznych sposobach o odebrania sobie życia; testowanie ich (czasami dochodzi do kilku prób samobójczych, o których nikt nie wie);
3. Samobójstwo dokonane

Czynniki świadczące o tym, że uczeń może podjąć próbę samobójczą.

Osoby rozważające możliwość popełnienia samobójstwa rzadko komunikują wprost, że taką ewentualność biorą pod uwagę. Jednak większość z nich komunikuje to światu w inny sposób. Często są to delikatne wskazówki, aluzje, zmiany w sposobie codziennego funkcjonowania. Nasza wrażliwość na odbieranie tego typu subtelnych sygnałów może wpłynąć na zaniechanie próby samobójczej. Nigdy nie należy lekceważyć żadnych sygnałów, świadczących o chęci popełnienia samobójstwa. Nawet jeśli groźby takie wydają się jedynie próbą zwrócenia na siebie uwagi, lepiej na nie reagować, niż później żałować, że nie udało nam się zapobiec tragedii. Analiza poniższych czynników pozwala lepiej zrozumieć znaczenie sygnałów ostrzegawczych przed samobójstwem, a także motywów, dla których niektórzy młodzi ludzie wybierają samobójstwo jako sposób na rozwiązanie swoich problemów.

CZYNNIKI WYSOKIEGO RYZYKA
1. Uczeń mówi (lub wyraża w inny sposób) o poczuciu beznadziejności, bezradności, braku nadziei.
2. Mówi wprost lub pośrednio o samobójstwie, pisze list pożegnalny lub testament.
3. W ostatnim czasie pozbywa się osobistych i cennych dla niego przedmiotów.
4. W ostatnim czasie unika kontaktów, również z bliskimi kolegami, izoluje się, zamyka w sobie.
5. Zaniechał zajęć, które dotychczas sprawiały mu przyjemność.
6. Używa wyrażeń, które mówią o jakimś krańcowym momencie w cza- sie, wiążą się z końcem, zaprzestaniem, odejściem itp.
7. W ostatnim czasie przejawia dużą zmianę charakteru, nastroju, występują nietypowe zachowania.
8. Przestał dbać o wygląd i higienę osobistą lub zmienił inne nawyki za- chowania.
9. Źle sypia, cierpi na bezsenność, nie ma apetytu.
10. W przeszłości podejmował już próby samobójcze.
11. Przejawiał inne zachowania ryzykowne, okaleczał się, spożywał alko- hol, używał narkotyków itp.
12. W ostatnim czasie doświadczył jakiejś traumy, sytuacji stresowej, np. przeżył stratę ważnej relacji z kimś bliskim lub śmierć osoby bliskiej.
13. Przejawia zainteresowanie tematyką śmierci, umierania, reinkarnacji, życia po śmierci itp.
14. Fascynują go znane osoby (np. gwiazdy popkultury), które popełniły samobójstwo.

Wystąpienie przynajmniej jednego z powyższych czynników świadczy o wysokim ryzyku zachowań samobójczych.

Profilaktyka ogólna: zanim dojdzie do aktu samobójczego
Najważniejszym aspektem zapobiegania samobójstwom jest wczesne rozpoznawanie dzieci i młodzieży w złym stanie emocjonalnym i/lub takich, w przypadku których zwiększone jest ryzyko samobójstwa.
• Wzmacnianie poczucia własnej wartości uczniów
Pozytywne poczucie własnej wartości chroni dzieci i młodzież przed krytyczną sytuacją psychiczną i przygnębieniem oraz umożliwia adekwatne radzenie sobie w sytuacjach trudnych i stresujących.31 Pozytywne poczucie własnej wartości można rozwijać u dzieci i młodzieży przy użyciu rozmaitych technik. Poniżej podano niektóre z zalecanych sposobów postępowania: - należy podkreślać pozytywne doświadczenia życiowe pomagają- ce młodym ludziom ukształtować pozytywną tożsamość.32 Pozytywne doświadczenia w przeszłości zwiększają szanse młodych ludzi na większą wiarę i pewność siebie w przyszłości; - nie należy wywierać na dzieci i młodych ludzi ciągłego nacisku, że muszą mieć coraz większe osiągnięcia na coraz wyższym poziomie; - nie wystarczy, aby dorośli mówili dziecku, że je kochają; dziecko musi czuć się kochane. Istnieje wielka różnica między tym, że dziecko „jest kochane” a tym, że „czuje się kochane”; - dzieci powinny być nie tylko akceptowane, ale także kochane — takie, jakie są. Muszą mieć poczucie, że są kimś specjalnym tylko dlatego, że istnieją.
• Uczenie wyrażania własnych emocji
Należy nauczyć dzieci i młodzież poważnego traktowania własnych uczuć, oraz zachęcać do zwierzania się rodzicom i innym dorosłym (takim, jak nauczyciele, lekarze szkolni i pielęgniarki, przyjaciele, trenerzy oraz duszpasterze).
• Zapobieganie tyranizowaniu i przemocy w szkole.
W systemie edukacji powinny być dostępne specyficzne umiejęt- ności umożliwiające zapobieganie tyranizowaniu i przemocy na terenie szkoły i w jej pobliżu, po to, by stworzyć bezpieczne środowisko wolne od nietolerancji.
• Dostarczanie informacji o placówkach, w których można uzyskać pomoc
Należy zapewnić dostępność określonych służb, poprzez upowszechnienie numerów telefonów np. kryzysowego telefonu zaufania, pogotowia ratunkowego, oraz pogotowia psychiatrycznego, oraz udostępnienie ich młodym ludziom.